Czym jest zachowek?
Zachowek stanowi prawo krewnych spadkodawcy do domagania się zapłaty określonej kwoty pieniężnej od osób, które faktycznie nabyły prawa do spadku. Instytucja zachowku ma na celu ochronę praw i sytuacji najbliższych krewnych spadkodawcy, na wypadek pominięcia ich przez spadkodawcę w kontekście dziedziczenia.
Uprawnionymi z tytułu zachowku są zstępni spadkodawcy (tzn. dzieci i ich potomkowie), małżonek spadkodawcy oraz rodzice spadkodawcy, którzy dziedziczyliby po spadkodawcy na podstawie ustawy. Zobowiązanymi do zapłaty tytułem zachowku mogą być przede wszystkim spadkobiercy, a także w szczególnych sytuacjach osoby, na których rzecz został uczyniony zapis windykacyjny doliczony do spadku oraz osoby, które otrzymały od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku.
Ile wynosi zachowek?
Zachowek wyraża się w kwocie pieniężnej. Stanowi on:
2/3 wartości udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym – jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni;
1/2 wartości udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym – we wszystkich innych przypadkach.
Aby ustalić wysokość zachowku przypadającego uprawnionemu konieczne jest ustalenie całkowitej wartości spadku, który pozostawił spadkodawca. Ustalanie wartości spadku rządzi się specyficznymi zasadami. Poniżej zamieszczono najważniejsze z nich:
- do spadku dolicza się darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę;
- do spadku nie dolicza się zapisów zwykłych i poleceń dokonanych przez spadkodawcę;
- do spadku nie dolicza się drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od daty śmierci spadkodawcy oraz darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku;
- przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych – nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego;
- przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.
Co zalicza się na poczet zachowku?
Na poczet zachowku należnego uprawnionemu zalicza się:
- zapisy windykacyjne oraz darowizny dokonane przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego;
- jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy (np. wnuk), zalicza się na należny mu zachowek także zapisy windykacyjne oraz darowizny dokonane przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego (np. ojca lub matki wnuka);
- jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego
i zawodowego, jeżeli koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku.
Skutkiem zaliczenia – rzecz jasna – umniejsza się realna kwota, której zapłaty może domagać się uprawniony z tytułu zachowku.
W jaki sposób można dochodzić zachowku?
Roszczenia o zapłatę z tytułu zachowku można dochodzić wyłącznie w drodze powództwa cywilnego.
Kiedy roszczenie o zapłatę z tytułu zachowku ulega przedawnieniu?
Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku przedawniają się z upływem lat pięciu od dnia ogłoszenia testamentu. Natomiast roszczenia przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od dnia śmierci spadkodawcy.
Czym jest wydziedziczenie?
Wydziedziczenie stanowi zawarte w testamencie pozbawienie praw do zachowku zstępnych, małżonka lub rodziców spadkodawcy. Dla skuteczności wydziedziczenia konieczne jest, aby w treści testamentu, z którego ono wynika, wskazana została przyczyna wydziedziczenia. Prawnie dopuszczalne podstawy (przyczyny) wydziedziczenia to:
- postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego – uporczywie i wbrew woli spadkodawcy;
- dopuszczenie się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy.
W kontekście wydziedziczenia należy podkreślić, że spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, któremu przebaczył.
Skutkiem wydziedziczenia przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zostali wydziedziczeni. Natomiast zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę.
adwokat Piotr Kałużny