W połowie ubiegłego roku Sąd Najwyższy z inicjatywy Rzecznika Finansowego podejmował się udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy poszkodowanemu, który doznał uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, przysługuje odszkodowanie z tytułu kosztów opieki sprawowanej nad nim nieodpłatnie przez osoby bliskie.
Zagadnienie, które stało się przedmiotem zainteresowania Sądu Najwyższego (a także Rzecznika Finansowego), z pewnością bliskie jest każdemu, kto spotkał się z uszczerbkiem na zdrowiu oraz koniecznością ponoszenia kosztów leczenia i opieki tym wywołanych. Częstokroć poszkodowani, wymagający opieki, uzyskują ją nieodpłatnie od osób najbliższych, które nie ponoszą z tego tytułu uchwytnych kosztów (np. wynikających z utraty dochodów), jednak poświęcają swój czas i wysiłek, aby spełnić świadczenie opiekuńcze mające określoną wartość.
Sąd Najwyższy na postawione przed nim pytanie odpowiedział kategorycznie – Poszkodowany, który doznał uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, może domagać się na podstawie art 444 § 1 kc odszkodowania z tytułu kosztów opieki sprawowanej nad nim nieodpłatnie przez osoby bliskie.
Uzasadniając zajęte stanowisko Sąd Najwyższy wskazał, że tradycyjnie za szkodę majątkową uważa się uszczerbek w majątku poszkodowanego, powstały wbrew jego woli. Określenie wartości tego uszczerbku wymaga porównania zastanego stanu majątkowego poszkodowanego ze stanem, jaki zaistniałby, gdyby dane zdarzenie nie wystąpiło. Na pozór więc w sytuacjach, gdy poszkodowanym opiekują się nieodpłatnie osoby bliskie, nie dochodzi do powstania uszczerbku w majątku osoby poszkodowanej. Poszkodowany nie wydatkuje bowiem środków na rzecz swoich bliskich, a w konsekwencji – nie cierpi jego majątek. Sąd Najwyższy zwrócił jednak uwagę, że takie podejście budzi poważne zastrzeżenia. Na podstawie art. 444 § 1 kc Sąd Najwyższy wywiódł, że rekompensaty wymagają „wszelkie koszty”, niezależnie od tego kto je poniósł. Zdaniem Sądu Najwyższego powstanie konieczności korzystania z opieki stanowi szczególnego rodzaju uszczerbek zwiększający potrzeby osoby doznającej uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia. Opieka ta obiektywnie ma wymierną wartość ekonomiczną nawet wtedy, gdy była sprawowana nieodpłatnie. Sąd Najwyższy argumentował również, że z bezpłatnej formy opieki korzystają często osoby niezamożne, których nie stać na jej opłacenie. Pomoc ta nie powinna prowadzić do zmniejszenia zakresu zobowiązania odszkodowawczego sprawcy szkody. Trudno uznać za sprawiedliwe rozwiązanie prowadzące do takiego rezultatu, a przy tym różnicujące sytuację prawną poszkodowanych w zależności od tego, czy korzystali z opieki odpłatnie, czy też – z powodu braku odpowiednich środków – z opieki swoich bliskich, nie ponosząc na nią wydatków. Przyjęcie zapatrywania przeciwnego mogłoby skłaniać poszkodowanych do podejmowania działań fikcyjnych i zawierania z bliskimi umów o odpłatne świadczenie opieki jedynie w celu wykazania faktycznie poniesionych z tego tytułu wydatków. Wykładnia przepisów budzących wątpliwości nie powinna sprzyjać nadużyciom, stanowić zachęty do obchodzenia prawa przez dokonywanie fikcyjnych czynności prawnych.
Zachęcam do lektury całości przedmiotowej uchwały – uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 lipca 2020 roku (sygn. akt III CZP 31/19).
adwokat Piotr Kałużny